Περιγραφή του τρόπου συλλογής του αντιρατσιστικού σώματος κειμένων

Περιγραφή του τρόπου διαμόρφωσης του αντιρατσιστικού σώματος κειμένων

Τα κριτήρια επιλογής των αντιρατσιστικών κειμένων

Το πρώτο εξειδικευμένο σώμα ελληνικών αντιρατσιστικών κειμένων διαμορφώθηκε με βάση την τριμερή διάκριση του Halliday (1978) ανάμεσα στους παράγοντες του πεδίου (field), του τόνου (tenor) και του τρόπου (mode), οι οποίοι προσδιορίζουν τον λόγο. Τα κριτήρια επιλογής των αντιρατσιστικών κειμένων του σώματος περιγράφονται με βάση τους παράγοντες του τόνου (το μεταξύ ποιων του κειμένου) και του πεδίου (το σχετικά με τι του κειμένου) (βλ. επίσης Flowerdew 2004: 21· Koester 2010: 67). Καταλήξαμε στη συλλογή και καταχώρηση 830 κειμένων ή κειμενικών αποσπασμάτων που προέρχονται από 41 διαφορετικές πηγές και αριθμούν περίπου 500 χιλιάδες λέξεις. Πρόκειται για κείμενα ποικίλης θεματολογίας (στο πλαίσιο των μεταναστευτικών/προσφυγικών ζητημάτων), συνταγμένα από πολυάριθμους συγγραφείς και συντονισμένα με αντιρατσιστικούς λόγους (βλ. Kalton 1983: 90· Meyer 2002: 43· Flowerdew 2004: 25).

Ο παράγοντας του τόνου

Ως προς τον τόνο, τα κείμενα που επιλέξαμε κυκλοφορούν στη δημόσια σφαίρα, αναφέρονται δηλαδή σε ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος, όπως το μεταναστευτικό–προσφυγικό, για τα οποία αναπτύσσεται δημόσιος διάλογος (βλ. Habermas κ.ά. 1974: 49). Για την ελληνική πραγματικότητα κατά την τριακονταετία 1990-2020, μπορούμε επιγραμματικά να παρατηρήσουμε ότι, από τη μια, η υποδοχή των μεταναστών/τριών και των προσφύγων/ισσών, έγινε στο πλαίσιο ενός ρατσιστικού λόγου με έντονα ξενοφοβικά χαρακτηριστικά. Η πλειονοτική συλλογική επιθυμία αποκλεισμού των μεταναστών/τριών από το εθνικό σώμα υλοποιήθηκε με έναν μακρύ κατάλογο ρατσιστικών πολιτικών, οι οποίες επέφεραν έντονα προβλήματα στη διαβίωση των μεταναστών/τριών και των προσφύγων/ισσών σε τομείς όπως η εργασία, η υγεία, η επιτέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Εκφράστηκε δε από ένα όχι ευκαταφρόνητο κομμάτι του ελληνικού πληθυσμού που πλησίασε το 10%, με την ενίσχυση αντι-μεταναστευτικών, ακροδεξιών, ξενοφοβικών ακόμη και φασιστικών απόψεων και δράσεων. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το κόμμα της Χρυσής Αυγής, με σκληρό εθνικιστικό και αντιμεταναστευτικό προφίλ, υπήρξε σταθερά το τρίτο κόμμα στις βουλευτικές αναμετρήσεις του 2015 (βλ. Αρχάκης 2020: 115-128).

Από την άλλη, πρέπει να έχουμε υπόψη μας την πληθώρα θεσμικών αλλά και κινηματικών αντιφασιστικών και αντιρατσιστικών οργανώσεων που δραστηριοποιήθηκαν ή και δημιουργήθηκαν για να υποστηρίξουν ποικιλοτρόπως τους μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς (Teloni & Mantanika 2015: 194-196· Cultural Synergie χ.χ.). Πρέπει, επίσης, να έχουμε υπόψη μας και τον αντιρατσιστικό νόμο 4285/2014 που ήρθε να ενισχύσει και να συμπληρώσει τον παλαιότερο νόμο

927/1979. Οι νόμοι αυτοί, βασισμένοι σε διεθνείς αποφάσεις του ΟΗΕ (1966) και του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2008) (βλ. Assimakopoulos 2020: 178), προβλέπουν ποινικές κυρώσεις για ενέργειες που υποκινούν σε διακρίσεις, σε (γλωσσικές) πράξεις μίσους και βίας εναντίον προσώπων ή ομάδων λόγω της φυλετικής, εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής τους, της θρησκείας τους, του σεξουαλικού προσανατολισμού τους, της αναπηρίας τους κτλ. Παρά τα ποικίλα προβλήματα που οι ελληνικοί αντιρατσιστικοί νόμοι παρουσιάζουν τόσο στις διατυπώσεις που χρησιμοποιούν όσο και κατά την εφαρμογή τους, είναι ενδεικτικοί μιας προσπάθειας, ίσως υποκριτικής σε κάποιον βαθμό, να συντονιστεί η δημοκρατική δημόσια ζωή της Ελλάδας με ανθρωπιστικούς και αντιρατσιστικούς λόγους (βλ. σχετικά Γαζάκης κ.ά. 2014· Φουντεδάκη 2016).

Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, επιλέξαμε, ως προς τον τόνο, κείμενα από πηγές που δεν συναρτώνται με αντι-μεταναστευτικές, ακροδεξιές, ξενοφοβικές ή φασιστικές οργανώσεις. Μ’ άλλα λόγια, επιλέξαμε κείμενα από πηγές που προγραμματικά τουλάχιστον αναμένεται να είναι συντονισμένες με το αντιρατσιστικό ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο και με αντίστοιχους αντιρατσιστικούς λόγους. Πιο συγκεκριμένα, στα κείμενά μας εντοπίζονται αντιρατσιστικές αναφορές και στάσεις, όπως οι ακόλουθες:

1. αναφορές σε ενέργειες επίλυσης προβλημάτων των μεταναστών/τριών ή/και προσφύγων/ισσών
2. αναφορές σε ενέργειες συμπαράστασης προς τους/τις μετανάστες/τριες ή/και πρόσφυγες/ισσες
3. αναφορές σε επίκληση των ανθρώπινων δικαιωμάτων των μεταναστών/τριών ή/και προσφύγων/ισσών
4. στάσεις αλληλεγγύης και αποδοχής της διαφορετικότητας και της πολυπολιτισμικότητας
5. καταγγελίες των πλειονοτικών ρατσιστικών συμπεριφορών (βλ. Αnthias & Lloyd 2002: 61).

Στο πλαίσιο αυτό, θεωρούμε ότι το ακροατήριο στο οποίο κατεξοχήν απευθύνονται τα κείμενα που επιλέξαμε και προς το οποίο είναι προσαρμοσμένο το μήνυμα που εκπέμπουν (βλ. Giles κ.ά. 1991· Bell 2001) διέπεται, επίσης, από αντιρατσιστικές στάσεις απέναντι στους/στις μετανάστες/τριες και τους/τις πρόσφυγες/ισσες.

Οι πηγές των κειμένων μας καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα της ελληνικής δημόσιας σφαίρας και ομαδοποιούνται στους ακόλουθους τομείς της:

• δραστηριότητες φορέων που προωθούν μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα
• επικαιρότητα σχετικά με τα μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα
• πολιτικός λόγος γύρω από τα θέματα αυτά.

Οι πηγές των κειμένων ανά τομέα της ελληνικής δημόσιας σφαίρας είναι οι ακόλουθες:

Τομέας που σχετίζεται με δραστηριότητες φορέων που προωθούν μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα

Πηγές:

• Ιστοσελίδες θεσμικά συσχετισμένων οργανισμών. Πρόκειται για ιστοσελίδες οργανισμών οι οποίοι χρηματοδοτούνται από διεθνείς, ευρωπαϊκούς, εθνικούς ή/και τοπικούς θεσμικούς φορείς για την προώθηση των μεταναστευτικών/προσφυγικών θεμάτων. Συμπεριλάβαμε κείμενα από τις εξής ιστοσελίδες:
• unhcr.org/gr (Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, ελληνικό τμήμα)
• coe.int/el (Συμβούλιο της Ευρώπης)
• greece.iom.int/el (Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης, ελληνικό τμήμα)
• nchr.gr (Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου).
• Ιστοσελίδες μη κυβερνητικών/μη κερδοσκοπικών οργανώσεων (ΜΚΟ). Πρόκειται για ιστοσελίδες ανεξάρτητων οργανισμών που δημιουργήθηκαν από φυσικά ή νομικά πρόσωπα για την προώθηση των μεταναστευτικών/προσφυγικών θεμάτων. Οι ΜΚΟ λαμβάνουν χρηματοδοτήσεις από ιδιώτες (συνδρομητές/τριες, μέλη, υποστηρικτές/τριες, επιχειρήσεις), ενώ συχνά έχουν πρόσβαση και στις χρηματοδοτικές δυνατότητες των θεσμικά συσχετισμένων οργανισμών. Συμπεριλάβαμε κείμενα από τις ιστοσελίδες των εξής ΜΚΟ:
• gcr.gr/el (Ελληνικό συμβούλιο για τους πρόσφυγες)
• praksis.gr (PRAKSIS)
• metadrasi.org(METAδραση – Δράση για τη Μετανάστευση και την Ανάπτυξη)
• www.actionaid.gr (Αctionaid)
• arsis.gr (Άρσις: Κοινωνική οργάνωση υποστήριξης νέων).
• Ιστοσελίδες κινηματικών φορέων/συλλογικοτήτων. Οι κινηματικοί φορείς και οι συλλογικότητες συνιστούν σύνολα ατόμων που συνεργάζονται για ένα κοινό αντιρατσιστικό σκοπό, χωρίς συνήθως να ακολουθούν συμβατικές εσωτερικές ιεραρχίες. Συμπεριλάβαμε κείμενα από τις εξής ιστοσελίδες κινηματικών φορέων/συλλογικοτήτων:
• www.antiracismfascism.org (Κίνηση Ενωμένοι Ενάντια στο Ρατσισμό και τη Φασιστική Απειλή -ΚΕΕΡΦΑ)
• kar.org.gr (Κίνηση απελάστε το ρατσισμό).

Τομέας που σχετίζεται με την επικαιρότητα γύρω από μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα

Πηγές:

• Ιστοσελίδες αποκλειστικά διαδικτυακής ειδησεογραφίας/ενημέρωσης. Οι συγκεκριμένες ιστοσελίδες εμπεριέχουν κείμενα της επικαιρότητας τα οποία διαχέονται στο κοινό αποκλειστικά σε ηλεκτρονική/ψηφιακή μορφή. Συμπεριλάβαμε κείμενα από τις εξής ιστοσελίδες ποικίλης πολιτικής τοποθέτησης:
• thepressproject.gr
• tvxs.gr
• in.gr
• alfavita.gr
• luben.tv
• koutipandoras.gr
• newsbomb.gr.
• Ιστοσελίδες διαδικτυακών εφημερίδων που κυκλοφορούν και σε έντυπη μορφή. Οι συγκεκριμένες ιστοσελίδες εμπεριέχουν κείμενα της επικαιρότητας τα οποία διαχέονται στο κοινό είτε διαδικτυακά είτε μέσω της έντυπης εκδοχής της εφημερίδας. Συμπεριλάβαμε κείμενα από τις εξής ιστοσελίδες ποικίλης πολιτικής τοποθέτησης:
• efsyn.gr (Εφημερίδα των Συντακτών)
• avgi.gr (H Αυγή)
• tanea.gr (Τα Νέα)
• lifo.gr (Lifo)
• kathimerini.gr (Η Καθημερινή)
• eleftherostypos.gr (Ελεύθερος Τύπος)
• protothema.gr (Πρώτο Θέμα).
• Ιστοσελίδες τηλεοπτικών καναλιών. Οι συγκεκριμένες ιστοσελίδες εμπεριέχουν κείμενα της επικαιρότητας τα οποία διαχέονται μέσω της τηλεόρασης ή/και μέσω του διαδικτύου. Συμπεριλάβαμε τηλεοπτικά ή/και διαδικτυακά κείμενα από τις εξής ιστοσελίδες ποικίλης πολιτικής τοποθέτησης:
• alphatv.gr (ALPHA)
• antenna.gr (ANT1)
• cnn.gr (CNN Greece)
• ert.gr (ΕΡΤ)
• skai.gr (ΣΚΑΪ)
• star.gr (STAR)
• tvopen.gr (Οpen Beyond).

• Ιστοσελίδες σατιρικών νέων (satirical news). Πρόκειται για σατιρικές ιστοσελίδες που παρουσιάζουν με χιουμοριστικό και παραμορφωτικό τρόπο ειδήσεις που σχετίζονται με τα μεταναστευτικά/προσφυγικά ζητήματα, μιμούμενες τη μορφή και τη θεματολογία των ειδησεογραφικών κειμένων (Ermida 2012· Tsakona υπό ετοιμ.). Συμπεριλάβαμε σατιρικά νέα από τις ιστοσελίδες:
• tovatraxi.com (Το Βατράχι)
• tokoulouri.com (Το Κουλούρι).

Τομέας που σχετίζεται με τον πολιτικό λόγο γύρω από μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα

Πηγές:

• Ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων. Αποσπάσματα από τα πρακτικά συνεδριάσεων της ολομέλειας της Βουλής σχετικά με προσφυγικά/μεταναστευτικά θέματα (hellenicparliament.gr).
• Ιστοσελίδες πολιτικών προσώπων σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ειδικότερα, συμπεριλάβαμε:
• Αναρτήσεις στο Twitter που αφορούν μετανάστες/τριες ή/και πρόσφυγες/ισσες ή σχολιάζουν μεταναστευτικές/προσφυγικές πολιτικές. Οι αναρτήσεις αυτές προέρχονται από τον επίσημο πρωθυπουργικό λογιαριασμό στο Twitter (https://twitter.com/PrimeministerGR), από το προσωπικό λογαριασμό του νυν αρχηγού του κυβερνώντος κόμματος Κυριάκου Μητσοτάκη στο Twitter (https://twitter.com/kmitsotakis?lang=el) και από τον προσωπικό λογαριασμό του νυν αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης Αλέξη Τσίπρα στο Twitter (https://twitter.com/atsipras).
• Αναρτήσεις στο Facebook από το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου (https://www.facebook.com/migrationgovgr) που αφορούν θέματα που σχετίζονται με τη μεταναστευτική/προσφυγική κυβερνητική πολιτική.

Ο παράγοντας του πεδίου

Ως προς το πεδίο, αναζητήσαμε στις παραπάνω διαδικτυακές πηγές ελληνικά κείμενα ελεύθερης πρόσβασης τα οποία αναφέρονται σε ποικίλα μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα και ζητήματα και δημοσιεύτηκαν από το 2015 έως το 2020. Μετά από μια πιλοτική διερεύνηση, προχωρήσαμε στη διαμόρφωση του αντιρατσιστικού σώματος επιλέγοντας από το σύνολο των πηγών κείμενα που εμπεριέχουν τις ακόλουθες λέξεις-κλειδιά:

αιτούντ* άσυλ*, αλλοδαπ*, ασυνόδευτ* παιδι*, μετανάστ*, ξέν*, προσφυγ*

Οι λέξεις αυτές εμφανίζονται είτε ενδοκειμενικά είτε στη θεματική κατηγοριοποίηση (tag) που προτείνεται από τους/τις διαχειριστές/τριες της εκάστοτε ιστοσελίδας.

Η συγγραφή των κειμένων αυτών έγινε στο πλαίσιο της ενημέρωσης του ευρύτερου κοινού για τα μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα, επίλυσης προβλημάτων που αφορούν τους/τις μετανάστες/τριες και τους/τις πρόσφυγες/ισσες, έκφρασης αλληλεγγύης, υποστήριξης και συμπαράστασης προς αυτούς/ές κατά την περίοδο 2015-2020. Επιπλέον, στα κείμενα αυτά συχνά γίνεται επίκληση των Ανθρώπινων δικαιωμάτων για τους/τις μετανάστες/τριες και τους/τις πρόσφυγες/ισσες και καταγγέλλονται ρατσιστικές συμπεριφορές εναντίον τους.

Ως εκ τούτου, στα κείμενα που επιλέξαμε τεκμηριώνεται (άμεσα ή έμμεσα, λιγότερο ή περισσότερο) μια θετική στάση απέναντι στους/στις μετανάστες/τριες και τους/τις πρόσφυγες/ισσες και ένας γενικότερος συντονισμός με αντιρατσιστικούς λόγους. Η συλλογή των κειμένων από την ερευνητική ομάδα του προγράμματος TRACE έλαβε χώρα κατά το χρονικό διάστημα Οκτώβριος 2019–Ιούνιος 2020.

Η αντιπροσωπευτικότητα του σώματος αντιρατσιστικών κειμένων

Ένα από τα κεντρικά ζητήματα που μας απασχόλησαν κατά τη διαμόρφωση του αντιρατσιστικού σώματος αφορούσε την αντιπροσωπευτικότητά του. Όπως παρατηρούν οι Γούτσος & Φραγκάκη (2015: 15), «δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίζουμε εξαντλητικά το πλήθος των στοιχείων που απαρτίζουν τη γλώσσα», ώστε να κρίνουμε με ασφαλή τρόπο την αντιπροσωπευτικότητα μιας συλλογής γλωσσικών δεδομένων (βλ. επίσης Bauer & Aarts 2000· Nelson 2010· Μικρός 2018). Εν προκειμένω, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε το πλήθος των κειμένων που απαρτίζουν τους αντιρατσιστικούς λόγους, η παραγωγή των οποίων είναι συνεχής. Εύστοχα σημειώνει σχετικά η Παυλίδου (2016: 20-21) ότι

τα κείμενα δεν είναι ένα κλειστό σύνολο, αλλά ούτε ομοιογενές σύνολο, και η έννοια του πληθυσμού (…) είναι δύσκολο και συχνά αδύνατο να οριοθετηθεί με αυστηρό τρόπο (…). Ανακύπτουν, επομένως, μια σειρά από ζητήματα ως προς τα κείμενα που θα αποτελούν τις μονάδες του πληθυσμού και, κατ’ επέκταση, του δείγματος, την απαραίτητη ποσότητά τους (μέγεθος του δείγματος), τη μορφή τους (πλήρη κείμενα ή αποσπάσματά τους) κ.ο.κ.

Στη χρήσιμη αυτή επισήμανση της Παυλίδου, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι τα προβλήματα οριοθέτησης του πληθυσμού των κειμένων πολλαπλασιάζονται, αν λάβουμε υπόψη τη διαρκή, συχνά απρόβλεπτη και συναρτημένη με τα θέματα της επικαιρότητας ανανεωσιμότητα των κειμένων στο διαδίκτυο, όπου πλέον ένα μεγάλο μέρος τους (ανα)παράγεται και κυκλοφορεί. Η Παυλίδου (2016: 21),

μετά από διεξοδική συζήτηση και επικαλούμενη τη σχετική βιβλιογραφία, καταλήγει στο ότι «ακόμη και για τα σώματα γενικής αναφοράς η αντιπροσωπευτικότητα αποτελεί ένα θεωρητικό ιδεώδες, το οποίο στην πράξη δεν είναι εύκολο να πραγματοποιηθεί».

Τα παραπάνω ζητήματα σχετικά με την αντιπροσωπευτικότητα μπορούν σε κάποιον βαθμό να υπερκεραστούν, ειδικά στην περίπτωση των εξειδικευμένων σωμάτων κειμένων (όπως το παρόν), όταν προσδιορίζονται με σαφήνεια και συστηματικά «ο σκοπός για τον οποίο [ένα σώμα κειμένων] δημιουργείται και οι στόχοι της έρευνας που καλείται να στηρίξει» (Παυλίδου 2016: 22· βλ. επίσης Charteris-Black 2004: 31· Koester 2010: 71). Όταν δηλαδή το σώμα κειμένων «έχει σχεδιαστεί με συγκεκριμένες προδιαγραφές και συγκεκριμένη σκοπιμότητα» (Γούτσος & Φραγκάκη 2015: 17· βλ. επίσης Flowerdew 2004: 21) και εφαρμόζονται συστηματικά «σοβαρ[οί] περιορισμ[οί] επιλογής» (Γούτσος & Φραγκάκη 2015: 16) που σε κάποιον βαθμό εξασφαλίζουν «την ισόρροπη εκπροσώπηση κάθε είδους κειμένου» και την «ομοιογένεια της κάθε κατηγορίας» (Παυλίδου 2016: 20· βλ. επίσης Weisser 2016: 13).

Όπως έχουμε ήδη δηλώσει, ο σκοπός του σώματος αντιρατσιστικών κειμένων είναι να συμβάλει στη διερεύνηση ερωτημάτων σχετικά με την ανίχνευση ρατσιστικών θέσεων και απόψεων που αφορούν μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες σε αντιρατσιστικά ελληνικά κείμενα. Τα δε κριτήρια επιλογής των κειμένων προσδιορίζονται σε σχέση με τις πηγές προέλευσης και το περιεχόμενό τους. Ωστόσο, λόγω των χρονικών και οικονομικών προδιαγραφών του ερευνητικού προγράμματος TRACE, δεν προβήκαμε σε μια συστηματικά τυχαία δειγματοληψία κειμένων βάσει συγκεκριμένων περιορισμών επιλογής (π.χ. άντληση κειμένων σε συγκεκριμένες, εκ των προτέρων σαφώς προσδιορισμένες, χρονικές περιόδους, με συγκεκριμένο αριθμό λέξεων από κάθε πηγή), οι οποίοι ενδεχομένως θα οδηγούσαν σε μια ισόρροπη και ομοιογενή εκπροσώπηση των κειμενικών πηγών και των κειμένων της κάθε πηγής και θα εξασφάλιζαν σε κάποιον βαθμό την αντιπροσωπευτικότητα του αντιρατσιστικού σώματος κειμένων (Γούτσος & Φραγκάκη 2015: 15). Αντί αυτού, από τις πηγές που προσδιορίσαμε, αντλήσαμε κείμενα από το διαδίκτυο με τρόπο τυχαίο αλλά μη συστηματικό, χρησιμοποιώντας μηχανές αναζήτησης που τροφοδοτήθηκαν από συγκεκριμένες λέξεις-κλειδιά (επίσης Bernardini κ.ά. 2006: 10-12). Ως εκ τούτου, η αντιπροσωπευτικότητα του προτεινόμενου σώματος αντιρατσιστικών κειμένων επιδέχεται βελτίωση (βλ. Γούτσος & Φραγκάκη 2015: 16-17). Θεωρούμε, ωστόσο, ότι από την αξιοποίηση αυτού του πρώτου σώματος αντιρατσιστικών ελληνικών κειμένων θα προκύψουν χρήσιμα αποτελέσματα και συμπεράσματα σε σχέση με τα ερευνητικά μας ερωτήματα τα οποία μπορούν να μας καθοδηγήσουν σε μελλοντική διαμόρφωση ενός πιο αντιπροσωπευτικού σώματος κειμένων.

Κειμενικές πληροφορίες: Ταξινομώντας τα κείμενα του σώματος

Ως προς τα περιγραφικά μεταδεδομένα του σώματος, καταχωρήσαμε σε ειδικές σχάρες

• τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των κειμένων (πηγές, ανωνυμία/επωνυμία, γλώσσα, αριθμός λέξεων, link κειμένου, ημερομηνία δημοσίευσης)
• τα εσωτερικά χαρακτηριστικά των κειμένων
• κανάλι/μέσο (μονοτροπικότητα / πολυτροπικότητα, τροπικότητα)
• ρητορικός τρόπος (αφηγηματικότητα +/-, χιούμορ +/-)
• κειμενικό είδος (αναρτήσεις στο Facebook, Διαφημιστικές καμπάνιες/σποτ, Ειδησεογραφικά/ενημερωτικά κείμενα, Εκπαιδευτικό υλικό, Ιστορίες, Πολιτικά/κομματικά κείμενα, Προσκλήσεις/καλέσματα σε συλλογική δράση, Συνεντεύξεις, Τηλεοπτικές εκπομπές, Τweets).

Όσον αφορά την επισημείωση των κειμένων με βάση τις κατηγορίες ρατσισμού, αρχικά προχωρήσαμε σε μια πιλοτική έρευνα Κριτικής Ανάλυσης Λόγου σε δείγμα των δεδομένων μας. Η πιλοτική αυτή έρευνα μας οδήγησε στον εντοπισμό ορισμένων αρχικών κατηγοριών και υποκατηγοριών ρατσισμού. Στη συνέχεια, με άξονα τις πρώτες μας κατηγοριοποιήσεις, εξετάσαμε το σύνολο του αντιρατσιστικού σώματος, με αποτέλεσμα να επαναπροσδιορίσουμε/ εμπλουτίσουμε τις αρχικές μας (υπο)κατηγορίες. Θα λέγαμε δηλαδή ότι σε όλη την αναλυτική πορεία προσδιορισμού των κατηγοριών ρατσισμού ήταν διαρκής ο αναστοχασμός εκ μέρους μας και η προσπάθειά μας όχι με απόλυτο τρόπο να οριστικοποιήσουμε τις κατηγορίες που διακρίναμε, αλλά να υποδείξουμε κάποιες δυνατές κατηγοριοποιήσεις ρατσισμού, οι οποίες θα μπορούσαν να διευρυνθούν, να ανασκευαστούν ή και να αναιρεθούν είτε από εμάς είτε από άλλες ερευνητικές προσπελάσεις.

Διαπιστώσαμε ότι οι ρατσιστικές θέσεις παρεισφρέουν στα αντιρατσιστικά κείμενα μέσω δύο βασικών οδών: α) της διάκρισης και β) της αφομοίωσης. Στην πρώτη περίπτωση, καλλιεργείται απόσταση μεταξύ της έσω-ομάδας (ingroup, «εμείς», «οι πλειονοτικοί/ές») και της έξω-ομάδας (outgroup, «οι άλλοι/ες», «οι μειονοτικοί/ές»). Στη δεύτερη περίπτωση, τα κείμενα δείχνουν να διαπερνώνται από (ή να μην αποκλείουν) μηνύματα μονογλωσσικής και μονοπολιτισμικής ομοιογένειας. Ειδικότερα, επισημειώσαμε τα κείμενα ως προς τις εξής κατηγορίες:

Διάκριση	Αφομοίωση
Αναφορές στους/στις ανώνυμους/ες ‘άλλους/ες’ Αναφορές στους/στις αδρανείς ‘άλλους/ες’ Αναφορές στους/στις παράνομους-ες/νόμιμους-ες ‘άλλους/ες’ Αναφορές στους/στις προσωρινούς/ές ‘άλλους/ες’ Αναφορές στους/στις ‘άλλους/ες’ ως πρόβλημα Αναφορές στους/στις ‘άλλους/ες’ ως θύματα Αναφορές στους/στις ‘άλλους/ες’ ως αποδέκτες/τριες βοήθειας	Αναφορές (γενικευτικές) σε πρακτικές ένταξης/ενσωμάτωσης Αναφορές σε πρακτικές εκμάθησης ελληνικών Αναφορές σε μετριασμένους τρόπους αντίκρουσης του ρατσισμού Αναφορές στη θετική στάση των μεταναστών-τριών/προσφύγων-ισσών απέναντι σε αφομοιωτικές πρακτικές

Σύμφωνα με τα παραπάνω, προέκυψε η ακόλουθη επισημείωση:

Ρευστός Ρατσισμός: Κείμενο ρευστού ρατσισμού: Κλειστή κατηγορία ⇒ Ναι - Όχι

Κατηγορίες ρατσισμού: Kλειστή κατηγορία ⇒ Αφομοίωση: ‘ένταξη/ενσωμάτωση’, εκμάθηση ελληνικών, μετριασμένη αντίκρουση του ρατσισμού, θετική στάση των μ-π Διάκριση: οι ανώνυμοι/ες ‘άλλοι/ες’, οι αδρανείς ‘άλλοι/ες’, οι παράνομοι-ες/νόμιμοι-ες ‘άλλοι/ες’, οι προσωρινοί/ές άλλοι/ες, οι άλλοι/ες ως πηγή προβλημάτων, οι ‘άλλοι/ες’ ως θύματα, οι ‘άλλοι/ες’ ως αποδέκτες/τριες βοήθειας.

Οι παραπάνω ενότητες προέρχονται από το άρθρο:

Αρχάκης, Α., Καραχάλιου, Ρ., Τσάμη, Β. & Λαζανάς, Α. 2023. Ανιχνεύοντας τον ρατσισμό σε ένα σώμα αντιρατσιστικών κειμένων για μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς. Στο Α. Αρχάκης, Ρ. Καραχάλιου & Β. Τσάκωνα (επιμ.), Ιχνηλατώντας τη Διείσδυση του Ρατσισμού στον Αντιρατσιστικό Λόγο: Μελέτες για τον Ρευστό Ρατσισμό. Αθήνα: Πεδίο.