Κριτική εργαλειοθήκη Trace2

Κατεβάστε την κριτική εργαλειοθήκη του TRACE εδώ

Κριτική Εργαλειοθήκη TRACE

Ένας σύντομος οδηγός για την ανίχνευση του ρατσισμού σε αντιρατσιστικά κείμενα
Τζωρτζάτου, Κ., Καραχάλιου, Ρ., Τσάμη, Β. & Αρχάκης, Α.

ΠΑΤΡΑ
2023

Έχετε σκεφτεί ποτέ ότι ο ρατσισμός μπορεί να εντοπιστεί και σε αντιρατσιστικά κείμενα για μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς;

Η κριτική εργαλειοθήκη TRACE, ο πρώτος οδηγός για την ανίχνευση ρατσιστικών θέσεων σε αντιρατσιστικά κείμενα, βοηθά να αντιληφθούμε ότι οι ρατσιστικές αντιλήψεις δεν καλλιεργούνται μόνο μέσα από τον λόγο μίσους, ο οποίος στιγματίζει και δαιμονοποιεί απροκάλυπτα τους μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς. Ρατσιστικές αντιλήψεις καλλιεργούνται και μέσα από τον (φαινομενικά) αντιρατσιστικό λόγο, ο οποίος ενώ έχει στόχο να καταγγείλει ρατσιστικές πρακτικές, καταλήγει να τις αναπαράγει. Η εργαλειοθήκη βοηθά τον/την αναγνώστη/τρια να ανιχνεύσει τον ρατσισμό παρέχοντάς του/της μια κριτική ματιά αμφισβήτησης ως προς την, κατά τα άλλα, θετική στάση των αντιρατσιστικών κειμένων απέναντι στους μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς.

Μετά από σχετική έρευνα, διαπιστώσαμε ότι ο ρατσισμός παρεισφρέει στα αντιρατσιστικά κείμενα μέσω δύο οδών: της διάκρισης και της αφομοίωσης και, ειδικότερα, μέσω 3 υποκατηγοριών διάκρισης και 2 υποκατηγοριών αφομοίωσης.

Στη βάση των παραπάνω 5 υποκατηγοριών ρατσισμού δημιουργήσαμε ένα σύνολο 5 εργαλείων, καθένα από τα οποία βοηθά στην ανίχνευση μιας από τις 5 υποκατηγορίες ρατσισμού. Κάθε εργαλείο αποτελεί μια ερώτηση που πρέπει να τεθεί για την ανίχνευση ρατσιστικών απόψεων σε αντιρατσιστικά κείμενα. Κάθε ερώτηση καλεί τον/την αναγνώστη/τρια να κοιτάξει προσεκτικά τα κείμενα, ώστε να εντοπίσει τα γλωσσικά μέσα με τα οποία (ανα)παράγονται ρατσιστικά νοήματα.

Διάκριση

Ορισμός

Η διάκριση αποτελεί πρακτική του ρατσισμού, η οποία στηρίζεται στην απαξιωτική πρόσληψη των ιδιαίτερων γλωσσικών, πολιτισμικών, θρησκευτικών, κοινωνικών κ.ά. χαρακτηριστικών του/της άλλου/ης. Στη βάση της διάκρισης, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι μεταναστευτικοί και προσφυγικοί πληθυσμοί στα κείμενα δημιουργεί μια αίσθηση απόστασης ανάμεσα σε εμάς και τους/τις άλλους/ες. Οι 3 υποκατηγορίες ρατσισμού που εντοπίζονται στο πλαίσιο της διάκρισης είναι οι ακόλουθες:

• ο/η άλλος/η ως πρόβλημα
• ο/η απομακρυσμένος/η άλλος/η
• ο/η παθητικός/ή άλλος/η

Εργαλεία Ανίχνευσης

Ο/Η άλλος/η ως πρόβλημα

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας ο/η άλλος/η ως πρόβλημα στα κείμενα

Παρά την αντιρατσιστικότητα των κειμένων και τη συνακόλουθη θετική τους στάση απέναντι στο μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα, παρουσιάζονται οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες ως πηγή προβλημάτων ή ως απειλή για τη χώρα υποδοχής;

Γλωσσικά μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαράσταση του/της άλλου/ης ως προβλήματος

Επιτυγχάνεται με:

• τη χρήση αρνητικά φορτισμένου λεξιλογίου (π.χ. πρόβλημα, προσφυγική κρίση, αποσυμφόρηση) ή με τη χρήση πολιτικών/νομικών όρων (π.χ. παράτυποι/ες, παράνομοι/ες), μέσω των οποίων διακρίνονται οι μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες σε νόμιμους/ες ή παράνομους/ες
• την αναφορά σε αριθμητικές μετρήσεις και ποσοστά που μεγεθύνουν το πρόβλημα (π.χ. τόσο μεγάλος αριθμός προσώπων)
• τη χρήση μεταφορών μέσω των οποίων οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες αναπαρίστανται αρνητικά ως φυσικά φαινόμενα ή καταστροφές (π.χ. να ανακοπεί το κύμα των προσφύγων, η Τουρκία σε καθημερινή βάση ανοιγοκλείνει την κάνουλα των ροών)
• επιχειρήματα με τα οποία ορίζονται ποια είναι τα χαρακτηριστικά του/της νόμιμου/ης μετανάστη/τριας και πρόσφυγα/ισσας και, συνεπώς, δικαιολογείται ποιος/α μπορεί να παραμείνει στη χώρα και ποιος/α πρέπει να αποκλειστεί.

Ο/Η απομακρυσμένος/η άλλος/η

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας ο/η απομακρυσμένος/η άλλος/η στα κείμενα

Παρουσιάζονται οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες ως ανώνυμο πλήθος, ως ενιαία ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά και επιδιώξεις ή/και ως άτομα που ήρθαν προσωρινά στην Ελλάδα και μετακινούνται συνεχώς, παρά ως άνθρωποι που φέρουν ποικίλα, διαφορετικά, ατομικά χαρακτηριστικά και με τους οποίους ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή;

Γλωσσικά μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαράσταση του/της άλλου/ης ως απομακρυσμένου/ης

Επιτυγχάνεται με:

• τη χρήση όρων που παραπέμπουν σε σύνολα ανθρώπων (π.χ. εκείνοι/ες, ξένοι/ες)
• τη χρήση ποσοτικών προσδιορισμών που συχνά συνοδεύουν εθνικούς όρους (π.χ. 10.000 Σύριοι/ες) και οδηγούν στην αντικειμενοποίηση του ατόμου
• τη χρήση όρων προσωρινής παραμονής στη χώρα (π.χ. φιλοξενία/ φιλοξενούμενοι/ες).

Ο/Η παθητικός/ή άλλος/η

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας ο/η παθητικός/ή άλλος/η στα κείμενα

Παρουσιάζονται οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες ως άτομα που δεν δρουν αυτόνομα, ως άτομα ευάλωτα που υποφέρουν, αναμένουν ή/και δέχονται τη βοήθεια των πλειονοτικών;

Γλωσσικά μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαράσταση του/της άλλου/ης ως παθητικού/ής

Επιτυγχάνεται με:

• τη χρήση ρημάτων λεκτικής αναπαράστασης (π.χ. κατέληξαν, συμφώνησαν) ή/και ρημάτων ενέργειας (π.χ. υλοποιούν) στα οποία υποκείμενα είναι οι πλειονοτικοί/ες και αφορούν αποφάσεις ή ενέργειες για το μεταναστευτικό- προσφυγικό
• τη χρήση ουσιαστικοποιήσεων που δηλώνουν ενέργεια και έχουν ως αντικείμενο τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες (π.χ. μετεγκατάσταση 400 μεταναστών)
• τη χρήση δομών πρέπει να μέσω των οποίων υπαγορεύονται στους/στις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες συγκεκριμένες ενέργειες (π.χ. κάθε παιδί θα πρέπει να έχει ουσιαστική πρόσβαση στην επίσημη εκπαίδευση)
• τη χρήση συναισθηματικά φορτισμένου λεξιλογίου (π.χ. θύματα, ευάλωτα άτομα, εξαθλιωμένοι/ες/α, τραγικό ναυάγιο, ξεριζώθηκαν)

• τη χρήση ουσιαστικών ή ρηματικών τύπων που δηλώνουν την παροχή βοήθειας και έχουν ως αντικείμενο τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες, ενώ ως υποκείμενα εμφανίζονται οι πλειονοτικοί/ές και ισχυροί θεσμικοί παράγοντες (π.χ. έχοντας βοηθήσει, προστασία, υποστήριξη, υλοποιεί προγράμματα, των επωφελούμενων).

Αφομοίωση

Ορισμός

Η αφομοίωση του/της άλλους/ης αποτελεί μια από τις βασικές οδούς διείσδυσης ρατσιστικών θέσεων και απόψεων σε αντιρατσιστικά κείμενα. Στο πλαίσιο της αφομοίωσης υπαγορεύεται στους/στις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες να υιοθετήσουν τις αξίες, τις συνήθειες, τις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές των πλειονοτικών. Ως προς την αφομοίωση εντοπίζονται οι ακόλουθες 2 υποκατηγορίες ρατσισμού:

• η ασθενής αφομοίωση
• η ισχυρή αφομοίωση

Εργαλεία Ανίχνευσης

Ασθενής αφομοίωση

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας της ασθενούς αφομοίωσης στα κείμενα

Σε κείμενα που χρησιμοποιούνται ουσιαστικά όπως ένταξη/ενσωμάτωση ή ρήματα όπως εντάσσω/ενσωματώνω, διασαφηνίζεται ποια είναι ακριβώς η σημασία τους και με ποιες προϋποθέσεις οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες θα γίνουν αποδεκτοί/ές; Επιπλέον, τα κείμενα προτρέπουν τους/τις αναγνώστες/τριες να μην έχουν ρατσιστικές στάσεις απλώς λόγω του μακροπρόθεσμου οφέλους που μπορεί να έχει η ελληνική κοινωνία από την ένταξή τους;

Γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την ασθενή αφομοίωση

Χρησιμοποιούνται:

• ουσιαστικά που δηλώνουν αφομοιωτικές διαδικασίες (π.χ. ένταξη, ενσωμάτωση) και έχουν ως αντικείμενο τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες, χωρίς ρητή αναφορά στο υποκείμενο της ενέργειας (π.χ. πολιτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης των ασυλούχων)
• δομές πρέπει να συνοδευόμενες από ρήματα ενέργειας (π.χ. εντάσσω, ενσωματώνω) σε παθητική σύνταξη με απαλοιφή του ποιητικού αιτίου (π.χ. Αυτοί θα πρέπει να ενσωματωθούν οργανικά και παραγωγικά στις κοινωνίες μας)
• επιχειρήματα βασισμένα στο όφελος που θα έχει μακροπρόθεσμα η ελληνική κοινωνία από την παρουσία των μεταναστών/τριών και των προσφύγων/ισσών
• θετικά φορτισμένο λεξιλόγιο σε σχέση με τις διαδικασίες ένταξης/ενσωμάτωσης (π.χ. τα σχολεία είναι ο καλύτερος μηχανισμός προσαρμογής και κοινωνικοποίησης ενός παιδιού)

Ισχυρή αφομοίωση

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας της ισχυρής αφομοίωσης στα κείμενα

Προωθείται στα κείμενα η εκμάθηση της ελληνικής (ή άλλης ισχυρής) γλώσσας, χωρίς να γίνεται λόγος για το πώς θα διατηρηθεί και θα διαφυλαχθεί η γλώσσα των μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών; Επιπλέον, στα κείμενα που αποτελούν εξιστορήσεις μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών, προβάλλουν οι ίδιοι/ιες θετική στάση απέναντι στους αφομοιωτικούς μηχανισμούς τους χώρας υποδοχής, για παράδειγμα, αναπαριστάνονται θετικοί/ές στο να μάθουν την ελληνική γλώσσα, να γραφτούν ή να γράψουν τα παιδιά τους στο ελληνικό σχολείο;

Γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την ισχυρή αφομοίωση

Χρησιμοποιούνται:

• ουσιαστικά που δηλώνουν τη διαδικασία της μάθησης της ελληνικής ή άλλης ισχυρής γλώσσας (π.χ. εκμάθηση, μαθήματα), στην οποία καλούνται να υποβληθούν οι μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες, χωρίς να διευκρινίζεται αν οι φορείς που υλοποιούν τα μαθήματα θα λάβουν υπόψη τις γλωσσικές τους ταυτότητες

• επιρρηματικοί προσδιορισμοί του σκοπού μέσω των οποίων η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας προβάλλεται ως αναγκαία συνθήκη για την ομαλή ένταξη των μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών (π.χ. Στόχος είναι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες να μάθουν την ελληνική γλώσσα για να μπορέσουν να ενταχθούν ομαλά στην κοινωνία)
• ρήματα επιθυμίας (π.χ. θέλω να γραφτώ στο σχολείο) ή/και γνώσης (π.χ. να μάθω τη γλώσσα) με υποκείμενα τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες και αντικείμενο την ελληνική γλώσσα ή/και τη διαδικασία εκμάθησής της
• στοιχεία που δείχνουν θετική αξιολόγηση, μέσω των οποίων δηλώνεται εμφατικά η επιδίωξη των μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών να υιοθετήσουν αφομοιωτικές πρακτικές (π.χ. να μάθω καλά, όσο καλύτερα γίνεται).

Συνεμφανίσεις υποκατηγοριών ρατσισμού

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι σε ένα αντιρατσιστικό κείμενο μπορεί να ανιχνεύονται περισσότερες από μία υποκατηγορίες ρατσισμού είτε από την κατηγορία της διάκρισης είτε της αφομοίωσης, όπως επίσης είναι δυνατό να ανιχνεύουμε στο ίδιο κείμενο υποκατηγορίες τόσο της διάκρισης όσο και της αφομοίωσης. Ας δούμε το παρακάτω παράδειγμα:

Βιβλιογραφία

• Αρχάκης, Α., Καραχάλιου, Ρ., Τσάμη, Β. & Λαζανάς, Α. 2023. Ανιχνεύοντας τον ρατσισμό σε ένα σώμα αντιρατσιστικών κειμένων για μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς. Στο Α. Αρχάκης, Ρ. Καραχάλιου & Β. Τσάκωνα (επιμ.), Ιχνηλατώντας τη Διείσδυση του Ρατσισμού στον Αντιρατσιστικό Λόγο: Μελέτες για τον Ρευστό Ρατσισμό. Αθήνα: Πεδίο.
• Τζωρτζάτου, Κ. , Καραχάλιου, Ρ., Τσάμη, Β. & Αρχάκης, Α. 2023. Διαμορφώνοντας την ψηφιακή βάση δεδομένων Wiki-TRACE: Μια εργαλειοθήκη ανίχνευσης ρατσισμού βασισμένη σε ένα σώμα αντιρατσιστικών κειμένων. Στο Α. Αρχάκης, Ρ. Καραχάλιου & Β. Τσάκωνα (επιμ.), Ιχνηλατώντας τη Διείσδυση του Ρατσισμού στον Αντιρατσιστικό Λόγο: Μελέτες για τον Ρευστό Ρατσισμό. Αθήνα: Πεδίο.
• van Dijk, T. A. 2008. Discourse and Power. New York: Palgrave Macmillan.
• Χριστόπουλος, Δ. 2004. Οι μετανάστες στην ελληνική πολιτική κοινότητα. Στο Μ. Παύλου & Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Η Ελλάδα της Μετανάστευσης: Κοινωνική Συμμετοχή, Δικαιώματα και Ιδιότητα του Πολίτη, 338-366. Αθήνα: Κριτική ΑΕ & ΚΕΜΟ.

Κατεβάστε την κριτική εργαλειοθήκη του TRACE εδώ