Κριτική εργαλειοθήκη Trace2

Κριτική Εργαλειοθήκη TRACE

Ένας σύντομος οδηγός για την ανίχνευση του ρατσισμού σε αντιρατσιστικά κείμενα
Τζωρτζάτου, Κ., Καραχάλιου, Ρ., Τσάμη, Β. & Αρχάκης, Α.

ΠΑΤΡΑ
2023

Έχετε σκεφτεί ποτέ ότι ο ρατσισμός μπορεί να εντοπιστεί και σε αντιρατσιστικά κείμενα για μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς;

Η κριτική εργαλειοθήκη TRACE, ο πρώτος οδηγός για την ανίχνευση ρατσιστικών θέσεων σε αντιρατσιστικά κείμενα, βοηθά να αντιληφθούμε ότι οι ρατσιστικές αντιλήψεις δεν καλλιεργούνται μόνο μέσα από τον λόγο μίσους, ο οποίος στιγματίζει και δαιμονοποιεί απροκάλυπτα τους μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς. Ρατσιστικές αντιλήψεις καλλιεργούνται και μέσα από τον (φαινομενικά) αντιρατσιστικό λόγο, ο οποίος ενώ έχει στόχο να καταγγείλει ρατσιστικές πρακτικές, καταλήγει να τις αναπαράγει. Η εργαλειοθήκη βοηθά τον/την αναγνώστη/τρια να ανιχνεύσει τον ρατσισμό παρέχοντάς του/της μια κριτική ματιά αμφισβήτησης ως προς την, κατά τα άλλα, θετική στάση των αντιρατσιστικών κειμένων απέναντι στους μεταναστευτικούς και προσφυγικούς πληθυσμούς.

Μετά από σχετική έρευνα, διαπιστώσαμε ότι ο ρατσισμός παρεισφρέει στα αντιρατσιστικά κείμενα μέσω δύο οδών: της διάκρισης και της αφομοίωσης και, ειδικότερα, μέσω 3 υποκατηγοριών διάκρισης και 2 υποκατηγοριών αφομοίωσης.

Στη βάση των παραπάνω 5 υποκατηγοριών ρατσισμού δημιουργήσαμε ένα σύνολο 5 εργαλείων, καθένα από τα οποία βοηθά στην ανίχνευση μιας από τις 5 υποκατηγορίες ρατσισμού. Κάθε εργαλείο αποτελεί μια ερώτηση που πρέπει να τεθεί για την ανίχνευση ρατσιστικών απόψεων σε αντιρατσιστικά κείμενα. Κάθε ερώτηση καλεί τον/την αναγνώστη/τρια να κοιτάξει προσεκτικά τα κείμενα, ώστε να εντοπίσει τα γλωσσικά μέσα με τα οποία (ανα)παράγονται ρατσιστικά νοήματα.

Διάκριση

Ορισμός

Η διάκριση αποτελεί πρακτική του ρατσισμού, η οποία στηρίζεται στην απαξιωτική πρόσληψη των ιδιαίτερων γλωσσικών, πολιτισμικών, θρησκευτικών, κοινωνικών κ.ά. χαρακτηριστικών του/της άλλου/ης. Στη βάση της διάκρισης, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι μεταναστευτικοί και προσφυγικοί πληθυσμοί στα κείμενα δημιουργεί μια αίσθηση απόστασης ανάμεσα σε εμάς και τους/τις άλλους/ες. Οι 3 υποκατηγορίες ρατσισμού που εντοπίζονται στο πλαίσιο της διάκρισης είναι οι ακόλουθες:

• ο/η άλλος/η ως πρόβλημα
• ο/η απομακρυσμένος/η άλλος/η
• ο/η παθητικός/ή άλλος/η

Εργαλεία Ανίχνευσης

Ο/Η άλλος/η ως πρόβλημα

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας ο/η άλλος/η ως πρόβλημα στα κείμενα

Παρά την αντιρατσιστικότητα των κειμένων και τη συνακόλουθη θετική τους στάση απέναντι στο μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα, παρουσιάζονται οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες ως πηγή προβλημάτων ή ως απειλή για τη χώρα υποδοχής;

Γλωσσικά μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαράσταση του/της άλλου/ης ως προβλήματος

Επιτυγχάνεται με:

• τη χρήση αρνητικά φορτισμένου λεξιλογίου (π.χ. πρόβλημα, προσφυγική κρίση, αποσυμφόρηση) ή με τη χρήση πολιτικών/νομικών όρων (π.χ. παράτυποι/ες, παράνομοι/ες), μέσω των οποίων διακρίνονται οι μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες σε νόμιμους/ες ή παράνομους/ες
• την αναφορά σε αριθμητικές μετρήσεις και ποσοστά που μεγεθύνουν το πρόβλημα (π.χ. τόσο μεγάλος αριθμός προσώπων)
• τη χρήση μεταφορών μέσω των οποίων οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες αναπαρίστανται αρνητικά ως φυσικά φαινόμενα ή καταστροφές (π.χ. να ανακοπεί το κύμα των προσφύγων, η Τουρκία σε καθημερινή βάση ανοιγοκλείνει την κάνουλα των ροών)
• επιχειρήματα με τα οποία ορίζονται ποια είναι τα χαρακτηριστικά του/της νόμιμου/ης μετανάστη/τριας και πρόσφυγα/ισσας και, συνεπώς, δικαιολογείται ποιος/α μπορεί να παραμείνει στη χώρα και ποιος/α πρέπει να αποκλειστεί.

Ο/Η απομακρυσμένος/η άλλος/η

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας ο/η απομακρυσμένος/η άλλος/η στα κείμενα

Παρουσιάζονται οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες ως ανώνυμο πλήθος, ως ενιαία ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά και επιδιώξεις ή/και ως άτομα που ήρθαν προσωρινά στην Ελλάδα και μετακινούνται συνεχώς, παρά ως άνθρωποι που φέρουν ποικίλα, διαφορετικά, ατομικά χαρακτηριστικά και με τους οποίους ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή;

Γλωσσικά μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαράσταση του/της άλλου/ης ως απομακρυσμένου/ης

Επιτυγχάνεται με:

• τη χρήση όρων που παραπέμπουν σε σύνολα ανθρώπων (π.χ. εκείνοι/ες, ξένοι/ες)
• τη χρήση ποσοτικών προσδιορισμών που συχνά συνοδεύουν εθνικούς όρους (π.χ. 10.000 Σύριοι/ες) και οδηγούν στην αντικειμενοποίηση του ατόμου
• τη χρήση όρων προσωρινής παραμονής στη χώρα (π.χ. φιλοξενία/ φιλοξενούμενοι/ες).

Ο/Η παθητικός/ή άλλος/η

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας ο/η παθητικός/ή άλλος/η στα κείμενα

Παρουσιάζονται οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες ως άτομα που δεν δρουν αυτόνομα, ως άτομα ευάλωτα που υποφέρουν, αναμένουν ή/και δέχονται τη βοήθεια των πλειονοτικών;

Γλωσσικά μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαράσταση του/της άλλου/ης ως παθητικού/ής

Επιτυγχάνεται με:

• τη χρήση ρημάτων λεκτικής αναπαράστασης (π.χ. κατέληξαν, συμφώνησαν) ή/και ρημάτων ενέργειας (π.χ. υλοποιούν) στα οποία υποκείμενα είναι οι πλειονοτικοί/ες και αφορούν αποφάσεις ή ενέργειες για το μεταναστευτικό- προσφυγικό
• τη χρήση ουσιαστικοποιήσεων που δηλώνουν ενέργεια και έχουν ως αντικείμενο τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες (π.χ. μετεγκατάσταση 400 μεταναστών)
• τη χρήση δομών μέσω των οποίων υπαγορεύονται στους/στις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες συγκεκριμένες ενέργειες (π.χ. κάθε παιδί θα πρέπει να έχει ουσιαστική πρόσβαση στην επίσημη εκπαίδευση)
• τη χρήση συναισθηματικά φορτισμένου λεξιλογίου (π.χ. θύματα, ευάλωτα άτομα, εξαθλιωμένοι/ες/α, τραγικό ναυάγιο, ξεριζώθηκαν)

• τη χρήση ουσιαστικών ή ρηματικών τύπων που δηλώνουν την παροχή βοήθειας και έχουν ως αντικείμενο τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες, ενώ ως υποκείμενα εμφανίζονται οι πλειονοτικοί/ές και ισχυροί θεσμικοί παράγοντες (π.χ. έχοντας βοηθήσει, προστασία, υποστήριξη, υλοποιεί προγράμματα, των επωφελούμενων).

Αφομοίωση

Ορισμός

Η αφομοίωση του/της άλλους/ης αποτελεί μια από τις βασικές οδούς διείσδυσης ρατσιστικών θέσεων και απόψεων σε αντιρατσιστικά κείμενα. Στο πλαίσιο της αφομοίωσης υπαγορεύεται στους/στις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες να υιοθετήσουν τις αξίες, τις συνήθειες, τις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές των πλειονοτικών. Ως προς την αφομοίωση εντοπίζονται οι ακόλουθες 2 υποκατηγορίες ρατσισμού:

• η ασθενής αφομοίωση
• η ισχυρή αφομοίωση

Εργαλεία Ανίχνευσης

Ασθενής αφομοίωση

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας της ασθενούς αφομοίωσης στα κείμενα

Σε κείμενα που χρησιμοποιούνται ουσιαστικά όπως ένταξη/ενσωμάτωση ή ρήματα όπως εντάσσω/ενσωματώνω, διασαφηνίζεται ποια είναι ακριβώς η σημασία τους και με ποιες προϋποθέσεις οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες/ισσες θα γίνουν αποδεκτοί/ές; Επιπλέον, τα κείμενα προτρέπουν τους/τις αναγνώστες/τριες να μην έχουν ρατσιστικές στάσεις απλώς λόγω του μακροπρόθεσμου οφέλους που μπορεί να έχει η ελληνική κοινωνία από την ένταξή τους;

Γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την ασθενή αφομοίωση

Χρησιμοποιούνται:

• ουσιαστικά που δηλώνουν αφομοιωτικές διαδικασίες (π.χ. ένταξη, ενσωμάτωση) και έχουν ως αντικείμενο τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες, χωρίς ρητή αναφορά στο υποκείμενο της ενέργειας (π.χ. πολιτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης των ασυλούχων)
• δομές συνοδευόμενες από ρήματα ενέργειας (π.χ. εντάσσω, ενσωματώνω) σε παθητική σύνταξη με απαλοιφή του ποιητικού αιτίου (π.χ. Αυτοί θα πρέπει να ενσωματωθούν οργανικά και παραγωγικά στις κοινωνίες μας)
• επιχειρήματα βασισμένα στο όφελος που θα έχει μακροπρόθεσμα η ελληνική κοινωνία από την παρουσία των μεταναστών/τριών και των προσφύγων/ισσών
• θετικά φορτισμένο λεξιλόγιο σε σχέση με τις διαδικασίες ένταξης/ενσωμάτωσης (π.χ. τα σχολεία είναι ο καλύτερος μηχανισμός προσαρμογής και κοινωνικοποίησης ενός παιδιού)

Ισχυρή αφομοίωση

Ερώτηση για την ανίχνευση της υποκατηγορίας της ισχυρής αφομοίωσης στα κείμενα

Προωθείται στα κείμενα η εκμάθηση τους ελληνικής (ή τους ισχυρής) γλώσσας, χωρίς να γίνεται λόγος για το πώς θα διατηρηθεί και θα διαφυλαχθεί η γλώσσα των μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών; Επιπλέον, στα κείμενα που αποτελούν εξιστορήσεις μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών, προβάλλουν οι ίδιοι/ιες θετική στάση απέναντι τους αφομοιωτικούς μηχανισμούς τους χώρας υποδοχής, για παράδειγμα, αναπαριστάνονται θετικοί/ές στο να μάθουν την ελληνική γλώσσα, να γραφτούν ή να γράψουν τα παιδιά τους στο ελληνικό σχολείο;

Γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την ισχυρή αφομοίωση

Χρησιμοποιούνται:

• ουσιαστικά που δηλώνουν τη διαδικασία της μάθησης της ελληνικής ή άλλης ισχυρής γλώσσας (π.χ. εκμάθηση, μαθήματα), στην οποία καλούνται να υποβληθούν οι μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες, χωρίς να διευκρινίζεται αν οι φορείς που υλοποιούν τα μαθήματα θα λάβουν υπόψη τις γλωσσικές τους ταυτότητες

• επιρρηματικοί προσδιορισμοί του σκοπού μέσω των οποίων η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας προβάλλεται ως αναγκαία συνθήκη για την ομαλή ένταξη των μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών (π.χ. Στόχος είναι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες να μάθουν την ελληνική γλώσσα για να μπορέσουν να ενταχθούν ομαλά στην κοινωνία)
• ρήματα επιθυμίας (π.χ. θέλω να γραφτώ στο σχολείο) ή/και γνώσης (π.χ. να μάθω τη γλώσσα) με υποκείμενα τους/τις μετανάστες/τριες και πρόσφυγες/ισσες και αντικείμενο την ελληνική γλώσσα ή/και τη διαδικασία εκμάθησής της
• στοιχεία που δείχνουν θετική αξιολόγηση, μέσω των οποίων δηλώνεται εμφατικά η επιδίωξη των μεταναστών/τριών και προσφύγων/ισσών να υιοθετήσουν αφομοιωτικές πρακτικές (π.χ. να μάθω καλά, όσο καλύτερα γίνεται).